Η σχέση της Νέας Γενετικής με την Αρχαία Τραγωδία

Η σημερινή εποχή περισσότερο από κάθε άλλη στο παρελθόν έχει αναγορεύσει σε αυτοσκοπό την απεριόριστη χρησιμοποίηση της επιστήμης για την κυριαρχία της φύσης. Καλλιεργείται η αίσθηση της παντοδυναμίας, αλλά και του υποτιθέμενου ελέγχου της εξέλιξης της επιστήμης. Στην πραγματικότητα δε γνωρίζουμε τι ακριβώς θέλουμε. Πρώτα προκύπτει ένα επιστημονικό επίτευγμα και κατόπιν αναλαμβάνουν οι εταιρείες να το παρουσιάσουν έτσι ώστε να ικανοποιεί "ανάγκες" του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα ικανοποιούν επιθυμίες που μετατράπηκαν σε ανάγκες, μέσα από την προβολή και ανάπτυξη του καταναλωτικού μοντέλου της κοινωνίας.

Έτσι οι άνθρωποι με αποσπασματική γνώση ακολουθούν στα τυφλά και με δέος τις εξελίξεις της γενετικής, όσον αφορά τη μεταβολή της ίδιας τους της γενετικής ουσίας, δέχονται να βαδίσουν στο δρόμο του γενετικού διαχωρισμού των ανθρώπων, της γενετικής διάκρισης και της ευγονικής. Αποδέχονται τις συγκεκριμένες εφαρμογές της γενετικής μηχανικής και της βιοτεχνολογίας, λες και είναι οι μόνες εφαρμογές της επιστημονικής γνώσης που θα μπορούσαν να υπάρξουν. Λίγοι αντιλαμβάνονται ότι το περιεχόμενο, ο προσανατολισμός και οι εφαρμογές της γενετικής έρευνας δεν μπορούν να επαφίενται στους οικονομικούς προγραμματισμούς των φαρμακευτικών κολοσσών με βάση τους νόμους της οικονομίας της αγοράς. Τα "επιστημονικά" κριτήρια ή τα κριτήρια της αγοράς δεν είναι ικανά να αποτρέψουν την υπέρβαση των ορίων, την ύβρη και την καταστροφή.

Ο μονόδρομος αυτός έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τον μονόδρομο που οδήγησαν την Αντιγόνη και τον Κρέοντα στο θρήνο και την πτώση. Εκεί βλέπουμε πως η εμμονή στην ορθότητα της μία θέσης και μοναδικής γίνεται πρόξενος κακών. Ταυτόχρονα η τραγωδία υποδεικνύει τον δρόμο που μπορεί να ακολουθήσουν οι άνθρώποι, προκειμένου να διαχειριστούν τα δημόσια και τα ιδιωτικά πράγματα.

Η "Αντιγόνη" του Σοφοκλή

Στην "Αντιγόνη" του Σοφοκλή δίνεται η απάντηση για το ποιος πρέπει να αποφασίζει και κυρίως με ποια κριτήρια, πάνω σε ζητήματα που έχουν καθολική και διαχρονική αξία.

Να θυμίσουμε ότι ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αδέλφια της Αντιγόνης και νόμιμοι διάδοχοι του πατέρα τους Οιδίποδα, αλληλοσκοτώνονται στη μάχη που δόθηκε μπροστά στα τείχη της Θήβας. Από τα δύο αδέλφια ο Ετεοκλής υπεράσπιζε το πάτριο έδαφος, ενώ ο Πολυνείκης διεκδικούσε τα δίκαιά του (δηλαδή την τήρηση της συμφωνίας για την εναλλαγή στην εξουσία με τον Ετεοκλή) με τη βοήθεια ξένων δυνάμεων. Γιαυτό και θεωρήθηκε προδότης.

Ο Κρέων, ο θείος τους, ανεβαίνει στο θρόνο και θέλοντας να αποκαταστήσει το κύρος του που κλονίστηκε με την εξέγερση του Πολυνείκη και για να διδάξει στο λαό του την υποταγή στους νόμους του κράτους, προστάζει να αποδοθούν νεκρώσιμες τιμές στον Ετεοκλή τον καλό πατριώτη, και να αφεθεί το πτώμα του προδότη Πολυνείκη άταφο να φαγωθεί από τα όρνια. Διατάζει μάλιστα ότι όποιος θα παράβαινε τη διαταγή του θα τιμωρούνταν με θάνατο.

Η Αντιγόνη δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στα αδέλφια της. Παίρνει την απόφαση να πάει νύχτα και να αποδώσει στον Πολυνείκη τις πρέπουσες τιμές, γνωρίζοντας πως μετά την πράξη της την περιμένει ο θάνατος.

Εδώ η Αντιγόνη και ο Κρέων εκπροσωπούν δύο αντιμαχόμενες αρχές. Τους νόμους των ανθρώπων και τους νόμους των θεών *, τις οποίες όμως ο ποιητής δεν τις θεωρεί απόλυτα ασυμβίβαστες, μια και ο άνθρωπος μπορεί να τις συνυφάνει. Και όμως τόσο η Αντιγόνη, όσο και ο Κρέων υπερασπίζονται απόλυτα τις αρχές τους και έτσι και οι δύο διαπράττουν την ύβριν. Εδώ να υπογραμμιστεί ότι η Αντιγόνη παρόλο που υπερασπίζεται πνευματικές - ηθικές αρχές, δε σημαίνει ότι δεν υπερβαίνει τα όρια. Η ίδια μάλιστα δεν αμφισβητεί το δικαίωμα του Κρέοντα να τη θανατώσει 2 . Αρκείται να διαδηλώνει με το θάνατό της που ελεύθερα διάλεξε, την υπεροχή της πνευματικής τάξης, που η ίδια ενσαρκώνει, απέναντι στην πολιτική τάξη. Παρόλα αυτά είναι και η ίδια εκτός δικαίου γιατί καμία πόλη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς νόμους και χωρίς την τήρηση και την εφαρμογή τους.

Από την άλλη ο Κρέων επιμένει σε μια απόφαση που είναι καθαρά πολιτική χωρίς να λάβει υπόψη του, ότι μπορεί να έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει την ταφή, όχι όμως και το χρέος της Αντιγόνης απέναντι στο εθιμικό και θεϊκό δίκαιο. Παρόλα αυτά ο Κρέων επεκτείνει τις αρμοδιότητές του σε ζητήματα πέραν της δικής του εξουσίας. Πραγματοποιεί αυτό που περιγράφει ο Jan Kott στην «Θεοφαγία» ότι δηλαδή «. η κρατική εξουσία εδραιώνει τον εαυτό της επεκτείνοντας τη δύναμή της στο παρελθόν. Η διατύπωση κριτικής για τους νεκρούς, είναι ένας σφετερισμός του ιερού από το εγκόσμιο» 3 .

Για ζητήματα λοιπόν που συνδέονται με τη ζωή, τον θάνατο, τον ενταφιασμό και την τήρηση των παραδόσεων, μια ορθή πολιτική απόφαση οφείλει να συνυπολογίζει όλους τους παράγοντες, πέρα από τους καθαρά πολιτικούς. Αλλά ακόμη και όταν νομίζουμε, για τους πιο βάσιμους λόγους, ότι έχουμε πάρει τη σωστή απόφαση, η απόφαση αυτή μπορεί να αποδειχτεί κακή, ακόμη και καταστροφική. Τίποτε δεν μπορεί να εγγυηθεί εκ των προτέρων την ορθότητα μιας πράξης- ούτε ή λογική, λέει ο Κορνήλιος Καστοριάδης 4 Και πάνω από όλα αυτά μεγαλύτερη τρέλα είναι να αξιώνεις να είσαι σοφός μόνος σου- μόνος φρονείν (στ. 707) 5 , όπως κατηγορεί ο Αίμων τον πατέρα του Κρέοντα.

Τελικά σε ποιο σημείο συντελείται η ύβρις από τους δύο πρωταγωνιστές του δράματος; Η ύβρις συνίσταται στο ότι δεν έγινε δυνατή η σύζευξη, δηλαδή η συνύφανση των νόμων της πόλεως και των νόμων των θεών. Αυτό δηλαδή που προσπαθεί να πει ο Σοφοκλής στους Αθηναίους πολίτες, είναι αυτό που θα ενδιέφερε να ακούσουν και να υιοθετήσουν όχι μόνον οι σύγχρονοι Κρέοντες, οι τωρινοί πολιτικοί άρχοντες, αλλά και όσοι συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων για τα μεγάλα ζητήματα . ότι δηλαδή κάθε πολιτική απόφαση οφείλει να λαμβάνει υπόψη της όλους τους παράγοντες (επιστημονικούς, οικονομικούς, φιλοσοφικούς), που συγκροτούν την ολιστική αντίληψη της ζωής. Ακόμη να αποφασίζουν και με έναν σχετικό σκεπτικισμό για τα πράγματα που δεν γνωρίζουν και ούτε είναι σε θέση να ξέρουν. Όπως στην περίπτωση του Οιδίποδα που δεν ήταν σε θέση ο ίδιος, όπως και ο κάθε άνθρωπος, να γνωρίζει το σύνολο των δυνάμεων που συνθέτουν την αρμονία του κόσμου.

Τελικώς αυτό που εξυμνείται στην "Αντιγόνη" του Σοφοκλή, δεν είναι η υπακοή στους θεϊκούς νόμους όταν αυτοί συγκρούονται με τους νόμους της πόλης, καθότι κάτι τέτοιο θα κατέληγε στην ακύρωση της πόλης, αυτού του μοναδικού δημιουργήματος στην πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης. Αυτό λοιπόν που εξυμνείται είναι αυτό που προβάλλεται στους τελευταίους στίχους της τραγωδίας (1347), 5 είναι το φρονείν, δηλαδή η συνεκτίμηση όλων των δυνατών παραγόντων στην κρίση των ανθρώπων.

Αυτός ο συνυπολογισμός όλων των παραγόντων σε επιστημονικό, ηθικό, και κοινωνικό επίπεδο, ιδιαίτερα για την κατεύθυνση και τις εφαρμογές της γενετικής επιστήμης και τεχνολογίας, δηλαδή το φρονείν, αποκτά στις μέρες μας δραματική επικαιρότητα.

Οι επιστήμες ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ

Με τη γενετική ως επιστήμη και ως τεχνική χειρισμού των βιολογικών φαινομένων, επιδιώκεται η γνώση και η ανακατασκευή της ζωής, τουλάχιστον όσον αφορά τη βαθύτερη ουσία της που είναι το πληροφοριακό της υλικό, δηλαδή το DNA. Η δυνατότητα όμως ανασυνδυασμού των γονιδίων, η "διόρθωση" των παθολογικών γονιδίων, η δημιουργία νέων, δηλαδή η εμφάνιση νέων μορφών ζωής που δεν υπήρχαν προηγουμένως, συνιστούν επιστημονικές παρεμβάσεις ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ, τόσο στην ίδια την ουσία της ζωής, όσο και στη φύση στο σύνολό της.

Σήμερα η γενετική, αλλά και κάθε επιστήμη ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ, όπως λ.χ η σχάση του ατόμου και η πυρηνική ενέργεια, εκ των πραγμάτων εμπεριέχουν μεγάλη ισχύ επηρεασμού και μεταβολής του κόσμου και προσδίδουν απεριόριστη εξουσία σε όποιον κατέχει την παραγωγή και τη διάθεση αυτής της γνώσης. Η συνοδός αυταπάτη είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίζει και να προβλέπει τα αποτελέσματα των ενεργειών του και ότι είναι σε θέση να επαναφέρει την τάξη του κόσμου όταν αυτή διασαλεύεται, όπως το έχει κάνει αρκετές φορές κατά το παρελθόν.

Ποιος όμως από τους πρωταγωνιστές αυτής της γνώσης μπορεί να ισχυρισθεί ότι ξέρει ακριβώς πού θέλει να φθάσει, όχι όσον αφορά την εμβάθυνση της γνώσης στα μυστικά της ζωής, αλλά για τις προτεραιότητες και το είδος των αναγκών που θα ικανοποιηθούν μέσα από αυτό το δρόμο . τις μεταβολές στο σώμα του ανθρώπου και της φύσης, τις αλλαγές εν τέλει που θα συντελεστούνε στις σχέσεις των ανθρώπων και το νέο τύπο της κοινωνίας που θα αναδυθεί; Πως θα είναι δηλαδή η κοινωνία μετά τη διόρθωση των "ελαττωματικών" γονιδίων, τα κλωνοποιημένα όντα, τις νέες διαγονιδιακές μορφές των φυτών και των ζώων και ένα σωρό άλλα;

Σ' αυτή όμως τη σκυταλοδρομία πλανητικών διαστάσεων, όπου συμμετέχουν εργαστήρια και επιστήμονες από όλο τον κόσμο, φαρμακευτικές εταιρείες και εταιρείες βιοτεχνολογίας, πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, με τον καθένα να παραδίδει στον επόμενο το μεμονωμένο του εξάρτημα γνώσης, ποιος μπορεί να ισχυρισθεί ότι είναι σε θέση να κάνει μια στοιχειώδη πρόβλεψη για τα αποτελέσματα των ερευνών του και την επίδρασή τους στη κοινωνία;

Πόσο κατανοούμε ότι η τεχνική και η επιστήμη, η βιοτεχνολογία και η γενετική ακολουθούν μια αυτονομημένη πορεία, το ίδιο όπως και η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη;

Η αναζήτηση της γνώσης

Για τη γνώση και την ανακατασκευή του κόσμου αρκούν τα επιστημονικά, τα εργαλειακά και τεχνικά δεδομένα για να εισχωρήσει κάποιος στην εσώτατη ουσία των πραγμάτων; Η φιλοσοφική αναζήτηση, η προσέγγιση με τις αισθήσεις και την τέχνη, το ρομαντισμό, την ουτοπία και το όνειρο, είναι πράγματα χωρίς νόημα και προφανή χρησιμότητα; Λ.χ. ο έναστρος ουρανός προσεγγίζεται μόνο με μαθηματικούς τύπους και με τη γνώση των φυσικών νόμων, ή και από ανθρώπους που δεν διαθέτουνε ειδικές γνώσεις, αλλά είναι σε θέση να νιώσουνε τη μαγεία του ξάστερου έναστρου στερεώματος; Ακόμη μήπως προσεγγίζεται και μέσα από μία σονάτα του Μπετόβεν, ή μέσα από ένα πίνακα του Mιχαήλ Άγγελου; Όπως και ένα λουλούδι προσεγγίζεται μελετώντας μόνο τη δομή ή τη λειτουργία του; Ένα λουλούδι όμως δεν είναι και ερωτικό κάλεσμα, ή αποχαιρετισμός; Ή ακόμα και ως αποξηραμένο δεν έχει τη γεύση κάποιας χαμένης ευτυχίας; Μήπως το στήθος μιας γυναίκας είναι μόνον αδένας, γονίδια, ή μόνον γαλακτοφορία; Στο σημείο αυτό ο Οδυσσέας Ελύτης λέει ".ένα στήθος νέας γυναίκας είναι ήδη / άρθρο μελλοντικού Συντάγματος". 6

Απάντηση στο ίδιο θέμα δίνει και ο Γιώργος Χειμωνάς, ο οποίος γράφει ".Πιστεύω ακριβώς ότι η Τέχνη είναι η πιο χαρισματική τακτική για να φθάνεις στην αλήθεια του κόσμου. Πολύ περισσότερο από την επιστήμη ή οποιαδήποτε άλλη τακτική του πνεύματος που διαθέτουμε. Η τέχνη, ναι, μόνον η Τέχνη έχει αυτό το χάρισμα να σου δείχνει την αλήθεια. Σου δείχνει την αλήθεια. (.) Να θυμηθούμε την ετυμολογία της λέξης αλήθεια. Ό,τι δεν μπορείς πια να ξεχάσεις. Βλέπεις δηλαδή, πράγματα τα οποία ποτέ δεν θα περάσουν στη Λήθη" 7

Και αυτά σε ευθεία αντίθεση με αυτό που συμβαίνει στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, όπου σε όλες τις βαθμίδες παρέχεται ένα πλήθος κατακερματισμένων γνώσεων, εργαλειακού τύπου, με τρόπο που είναι αδύνατο να οδηγήσουν τους μαθητές στην καλλιέργεια της κριτικής τους σκέψης και φρόνησης. Η φιλοσοφία, το θέατρο, οι εικαστικές τέχνες, η ψυχολογία, η μουσική, οι κοινωνικές επιστήμες, θεωρούνται ότι όχι μόνο δε συμβάλλουν στη διαμόρφωση του νέου ανθρώπου, αλλά αντιμετωπίζονται και ως βαρίδια που καθυστερούν την "πρόοδο". Ενώ αυτά ακριβώς τα αντικείμενα γνώσης και αισθητικής είναι εκείνα που θα μπορούσαν να πάρουν τις θρυμματισμένες γνώσεις της θετικιστικής σκέψης και να τις συγκροτήσουν σε μια ενότητα τέτοια που να προάγει την κρίση και τη φρόνηση. Να αναδυθούν δηλαδή με την καλλιέργεια αυτών των "δευτερευόντων" μαθημάτων, με όρους αυτοδημιουργίας, όλα εκείνα τα στοιχεία, με τα οποία τα γράμματα, οι τέχνες, η φαντασία, η φιλοσοφική αναζήτηση και το όνειρο, θα βοηθήσουν να σ υ ν τ ε λ ε σ θ ε ί στο μυαλό και στην καρδιά των μαθητών η ολιστική αντίληψη της φύσης, μ' άλλα λόγια να προσεγγίσουμε την ουσία της ζωής και του κόσμου.

Ο Οιδίπους τύραννος

Έχοντας κατακτήσει αυτή την ολιστική αντίληψη μέσα από μια άλλη λειτουργία της παιδείας σε σχολικό και κοινωνικό επίπεδο, θα μπορέσει άραγε ο άνθρωπος να γνωρίσει τη φύση στο σύνολό της προχωρώντας στο μετασχηματισμό της χωρίς να τραυματίζει στο σώμα της;

Στον "Οιδίποδα Τύραννο" του Σοφοκλή βλέπουμε την άγνοια του ανθρώπου στην κατανόηση όλων των παραμέτρων που συνθέτουν την αρμονία του κόσμου. Ο Οιδίπους χωρίς να το ξέρει και κυρίως χωρίς να το θέλει σκότωσε τον πατέρα του τον Λάιο και παντρεύτηκε την μητέρα του Ιοκάστη και έκανε μαζί της τέσσερα παιδιά. Με τις πράξεις του αυτές ο άνθρωπος, διαμέσου του Οιδίποδα, ομολόγησε ότι με την άγνοιά του διατάραξε την ισορροπία του κόσμου.

Σήμερα η επιστήμη περισσότερο από ποτέ διακατέχεται από την αυταπάτη ότι θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε όλα τα αποτελέσματα των πράξεών μας ή, τουλάχιστον, αυτά που μας ενδιαφέρουν. Είναι όμως τόσα τα στοιχεία που κάθε φορά θα μας διαφεύγουν, ώστε κάθε πρόβλεψη των ενεργειών μας σε πρακτικές μεγάλης κλίμακας, θα ήταν πραγματική φενάκη. Γνωρίζουμε λ.χ τόσο λίγο τη συνολική λειτουργία του γονιδιώματος ως συνόλου, αγνοούμε τόσες παραμέτρους για τις αλληλεπιδράσεις των γονιδίων με το στενό και το ευρύ περιβάλλον στους ζώντες οργανισμούς και όμως επιμένουμε να το χειριζόμαστε, αναδιατάσσοντάς το. Ταυτίζουμε τη δυνατότητα χειρισμού με τη βεβαιότητα της γνώσης της δομής και λειτουργίας του. Το ότι μπορώ όμως και χειρίζομαι κάτι δε σημαίνει καθόλου ότι το γνωρίζω και πολύ περισσότερο δε σημαίνει ότι πάντοτε μου ανήκει.

Στην τραγωδία αυτή του Σοφοκλή φαίνεται καθαρά ότι ο άνθρωπος κάνοντας μια πράξη, αποσπάει από τον εαυτό του ένα καινούργιο ον-την πράξη του- η οποία παύοντας να ανήκει πλέον στον δημιουργό του, εξακολουθεί να δρα μέσα στον κόσμο με τρόπο που δεν θα μπορούσε να προβλέψει αυτός που την έκανε. Έτσι προκύπτει μια ιδιαίτερη άποψη της ευθύνης. "Ότι ο άνθρωπος δηλαδή δεν είναι υπεύθυνος μόνο για ό,τι είχε πρόθεση να κάνει, αλλά για ό,τι συντελέστηκε με αφετηρία τις πράξεις του, μη έχοντας στη διάθεσή του κανένα μέσο υπολογισμού, και ακόμα περισσότερο τη δυνατότητα να εμποδίσει αυτό το αποτέλεσμα" 8 . Ο Σοφοκλής λοιπόν μας προειδοποιεί: Ο άνθρωπος αγνοεί το σύνολο των δυνάμεων που η ισορροπία τους αποτελεί την ύπαρξη του κόσμου.

Εδώ να πούμε ότι ο Οιδίποδας ζώντας μέσα στο φανταστικό του κόσμο δεν καταφέρνει να καταλάβει τίποτε από τα λόγια του μάντη Τειρεσία. Κι αυτό είναι μια ξεχωριστή ειρωνεία της ανθρώπινης αυταπάτης. Ο άνθρωπος νομίζει ότι ξέρει την αλήθεια, αλλά είναι τόσο μακριά απ' αυτήν, ώστε δε μπορεί να τη δει όταν έρχεται. « Όντας ανθρώπινο ον, αδυνατεί να αναγνωρίσει τα γεγονότα και να αντιληφθεί πως ενεργούν οι θεοί κι ακόμη περισσότερο όταν παρουσιάζονται με σύμβολα και αινίγματα. Γιαυτό και δεν αντιλαμβάνεται τα λόγια του μάντη Τειρεσία, ο οποίος δεν είναι βέβαια θεός, αλλά κινείται ανάμεσα ουρανού και γης. ΄Έτσι από τους ανθρώπους μόνο αυτός ξέρει την αλήθεια για τον Οιδίποδα. Αλλά είναι δύσκολο να τον καταλάβεις, όπως όλους όσοι κατέχουν τα μυστικά των θεών, π.χ. τις θυσίες και τις οιωνοσκοπίες» 9

Στην πορεία του μύθου όταν ο Οιδίπους βρίσκεται μπροστά στην αποκάλυψη της πραγματικότητας σχετικά με την πατροκτονία που διέπραξε και την αιμομικτική σχέση με τη μητέρα του, δεν επικαλέσθηκε ελαφρυντικά για την άγνοιά του, αλλά παραδέχτηκε την ύπαρξη μιας πραγματικότητας, την οποία αυτός διατάραξε, έστω και άθελά του. Η παραδοχή της ενοχής του γίνεται εμπράκτως και αυτοβούλως με την δική του τύφλωση, δηλαδή την πτώση του. Εδώ δεν έχουμε την έξωθεν τιμωρία, τη νέμεση των θεών στη δική του ύβριν, αλλά ο ίδιος προχωρεί στην αυτοτιμωρία του για να αποκατασταθεί η απαραβίαστη ιερότητα του κόσμου.

Τελικά ο Οιδίπους με την πράξη της τύφλωσής του οδηγείται σε μια άλλου είδους γνώση, αυτή της ολότητας του κόσμου, και έτσι συμφιλιώνεται με τους θεούς. Και όπως γράφει ο Γ Χειμωνάς "Ο Οιδίποδας με την τύφλωσή του παλινδρομεί τη λησμονημένη κοινή ετυμολογία του οράω: βλέπω και του οίδα: γνωρίζω από το παλαιό ρήμα είδω, που κάποτε σήμαινε και τα δύο μαζί. Ο Οιδίπους καταργώντας την όρασή του, καταργεί στην ουσία (και τιμωρεί) τον νου του, που αποδείχτηκε ανάξιος του Φωτός. Η κάθαρση εδώ είναι ένα γνωστικό, όχι συγκινησιακό γεγονός: Ο Οιδίποδας είναι ένας αυτόχειρας της γνώσης Στον "Οιδίποδα Τύραννο" συναινούμε στο θεμελιώδες αξίωμα του Σοφοκλή ότι το ον είναι, μόνον εάν γνωρίζει τι είναι» 10 .

Η ύβρις στην Ομηρική Οδύσσεια

Ο Οδυσσέας λίγο πριν αναχωρήσει από το παλάτι της Κίρκης, κατέρχεται στον Άδη για να πάρει χρησμό από τον μάντη Τειρεσία για το πώς θα γυρίσει στην Ιθάκη. Ο Τειρεσίας προφητεύει ότι ο Ποσειδώνας θα κάνει ό,τι περνάει από χέρι του να του κόψει το δρόμο του γυρισμού, επειδή είχε τυφλώσει τον γιο του τον Κύκλωπα. Πάντως θα μπορούσε να φτάσει στην πολυπόθητη Ιθάκη, με την προϋπόθεση, να μην πειράξουν τις ιερές αγελάδες του Ήλιου που θα συναντούσαν στην επιστροφή, όταν θα άραζαν στο νησί Θρινακία. Μ' αυτό το χρησμό Οδυσσέας, ανεβαίνει από τον Άδη, αποχαιρετά την Κίρκη, καταφέρνει και περνάει από τις Σειρήνες, ξεφεύγει με απώλειες από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη και αποκαμωμένος με τους συντρόφους του αποβιβάζεται στη Θρινακία, αφού πρώτα τους βάζει όλους να ορκιστούν ότι δεν θα πειράξουν κανένα ζώο πάνω στο νησί. Οι δυνατοί όμως άνεμοι εμποδίζουν την αναχώρησή τους και οι προμήθειες που τους είχε δώσει η Κίρκη κοντεύουν να εξαντληθούν. Τότε και ενώ ο Οδυσσέας απελπισμένος μόνος του προχωράει στο εσωτερικό του νησιού να παρακαλέσει τους Θεούς να του αποκαλύψουν με ποιο τρόπο θα γυρίσει στην Ιθάκη, οι σύντροφοί του σφάζουν τις ιερές αγελάδες. Αμέσως ο Ήλιος τρέχει στον Όλυμπο και απαιτεί την τιμωρία των ενόχων για την ασέβεια απέναντί του, ενώ ο Δίας υπόσχεται να κεραυνώσει το καράβι μόλις κάνει πανιά. Πράγματι μόλις αναχωρούν, ένας κεραυνός διαλύει το καράβι και μία φοβερή θαλασσοταραχή εξαφανίζει όλους όσους είχαν ασεβήσει στον Ήλιο σφάζοντας τα ιερά ζώα του. Ο μόνος που γλιτώνει από την καταστροφή, πάνω σε ένα κατάρτι του διαλυμένου πλοίου, είναι Οδυσσέας, που δεν είχε πάρει μέρος στη σφαγή, ούτε θέλησε να γευτεί από το κρέας των αγελάδων.

Εδώ η ομηρική αφήγηση για τη σφαγή των αγελάδων έχει το τυπικό σχήμα μιας ιερής παράδοσης. Ένα αρμόδιο πρόσωπο, ο μάντης, προειδοποιεί έναν θνητό για τις δυσάρεστες συνέπειες που θα έχει η οικειοποίηση ενός αγαθού που ανήκει στο Θεό. Ο θνητός αψηφά την ειδοποίηση και ο θεός θυμώνει και τον τιμωρεί.

Οι ιερές αγελάδες του Ήλιου μπορεί να είναι οτιδήποτε ξεφεύγει από τα όρια του ανθρώπινου μέτρου και της δικαιοδοσίας των ανθρώπων απέναντι στη φύση, συμπεριλαμβανομένης και της ανθρώπινης ουσίας. Οι ιερές αγελάδες είναι ο ορίζοντας που δεν επιτρέπεται να διαβούν οι άνθρωποι, αλλιώς θα καταστραφούν. Στην πραγματικότητα θα αυτοκαταστραφούν είτε με τη έννοια της άφρονος πράξης που στρέφεται εναντίον του εαυτού τους, είτε με την έννοια της αντιπαλότητας ενάντια στη δική τους θεϊκή ουσία (δηλαδή στρεφόμενοι κατά του θεού, ουσιαστικά στρέφονται κατά των ιδίων).

Και όμως οι σύντροφοι του Οδυσσέα είχαν ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΛΥΣΗ, δεν τους είχαν τελειώσει τα τρόφιμα, τα παξιμάδια που γράφει στο ποίημα "Οι σύντροφοι στον Άδη" ο Γιώργος Σεφέρης «. Αφού μας μέναν παξιμάδια/ τι κακοκεφαλιά/ να φάμε στην ακρογιαλιά/ του Ήλιου τ' αργά γελάδια.» Έτσι με το να καταστρέψουν τις ιερές αγελάδες του Ήλιου υπερέβησαν τα όρια και ήλθε η καταστροφή τους «.Πεινούσαμε στης γης την πλάτη /σα φάγαμε καλά/ πέσαμε εδώ στα χαμηλά /ανίδεοι και χορτάτοι.» 11 .

Αυτό που συμβαίνει σήμερα με τη γενετική, είναι ότι η κατεύθυνση που ακολουθεί στρέφεται περισσότερο στη "διόρθωση" της φύσης και λιγότερο στην κατανόησή της. Γιατί στην προκειμένη περίπτωση οι ιερές αγελάδες του Ήλιου είναι ο επαναπρογραμματισμός του DNA , η "διόρθωση" των ζωντανών οργανισμών, η κλωνοποίηση της ζωής, η αλλαγή της βιόσφαιρας, δηλαδή η δημιουργία νέων φυτών και ζώων για την "κατάκτηση" της φύσης. Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΛΥΣΗ θα ήταν ένας αναπροσανατολισμός της γενετικής έρευνας που θα ήταν μέσα στα όρια της νόρμας και θα διερευνούσε τη σχέση του γενετικού υλικού με το περιβάλλον δηλαδή:

α) τη σχέση της γενετικής σύστασης και των γενετικών προδιαθέσεων των οργανισμών με τις τοξικές ουσίες του περιβάλλοντος,

β) τη σχέση ανάμεσα στις περιβαλλοντικές επιδράσεις και τις γενετικές μεταλλάξεις των οργανισμών,

γ) την προληπτική προστασία των οικοσυστημάτων,

δ) την προώθηση της προληπτικής ιατρικής έναντι της θεραπευτικής ιατρικής

ε) την ενίσχυση της οικολογικής γεωργίας έναντι της χημικής γεωργίας και των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών.

Η ύβρις στην τραγωδία

Ο άνθρωπος μέσα από την αυτοπραγμάτωσή του είναι ικανός για την κορύφωση αλλά και την αυτοκαταστροφή του. Τίποτε δεν είναι πιο τρομερό, θαυμάσιο, από τον ίδιο τον άνθρωπο ( πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει ) μας λέγει ο χορός στην "Αντιγόνη" του Σοφοκλή. Η τραγωδία υπενθυμίζει διαρκώς στους Αθηναίους πολίτες ότι υπάρχουν όρια άγνωστα εκ των προτέρων στο υποκείμενο που δρα και το οποίο αναλαμβάνει τους κινδύνους των πράξεών του. Κανείς όμως δεν θα υποδείξει στους ανθρώπους αυτά τα όρια. Οι ίδιοι θα τα μελετήσουν και θα τα προσδιορίσουν. Αυτή η άγνοια και η αδυναμία ολοκληρωτικού προσδιορισμού των κινδύνων, σύμφυτη με την ουσία του ανθρώπου, είναι ταυτόχρονα και η τραγική του μοίρα. Τελικά η υπέρβαση των ορίων συνιστά την ύβριν.

Η ύβρις όμως της αρχαίας τραγωδίας δεν είναι η ύβρις της Ομηρικής Οδύσσειας, όπου προσδιορίζεται έξωθεν, δηλαδή από τους θεούς, το όριο (οι ιερές αγελάδες) πέρα από το οποίο δεν μπορούν να διαβούν οι άνθρώποι. Στην αρχαία τραγωδία « η ύβρις προϋποθέτει αφ' ενός μεν την ελευθερία σκέψεων και πράξεων, αφ' ετέρου την απουσία προ-καθορισμένων "νορμών", πολύ δε περισσότερο την απουσία κάποιας "νόρμας των νορμών", την απουσία εσχάτων νόμων για τις ανθρώπινες πράξεις» 12 . Με την έννοια αυτή η ύβρις δεν σχετίζεται με τη νομική έννοια του αδικήματος, ούτε με τη θρησκευτική έννοια της αμαρτίας, που και στις δύο περιπτώσεις είναι η παραβίαση κανόνων ή εντολών εξω-κοινωνικών. Εδώ η μετάθεση της ευθύνης είναι απευθείας στο ίδιο το άτομο, γιατί η ύβρις δεν έχει καμία σχέση με την παραβίαση καλά ορισμένων νορμών.

Έτσι η έννοια της ύβρεως όπως ορίζεται στην αρχαία τραγωδία σχετίζεται άμεσα με την έννοια του αυτοπεριορισμού, ως τη μόνη νόρμα, όταν παραβιάζονται όρια που δεν ήταν πουθενά ορισμένα 13 .

Ο αυτοπεριορισμός

Η ουσία του ανθρώπου είναι η αυτοδημιουργία του και αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος δημιουργεί την ουσία του, και η ουσία αυτή είναι δημιουργία και αυτοδημιουργία. Την δεινότητα δε του ανθρώπου να μεγαλουργεί ή να αυτοκαταστρέφεται με την ύβριν, τίποτε έξω από αυτόν δεν μπορεί να την περιορίσει, παρά μόνον ο ίδιος. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η έννοια του αυτοπεριορισμού, όπου οι άνθρωποι σε μια δημοκρατική κοινωνία μπορούν να κάνουν οτιδήποτε. Οφείλουν όμως να γνωρίζουν ότι δεν πρέπει να κάνουν οτιδήποτε.

Στην εποχή της δυνατότητας του μετασχηματισμού του DNA όλων των οργανισμών, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου, δεν υπάρχει κανένα μέσο για να εξαλειφθούν οι κίνδυνοι μια συλλογικής ύβρεως. Καμιά επιτροπή ειδημόνων και κανείς ανθρώπινος ή θεϊκός νόμος δεν μπορεί να αποτρέψει την ανθρωπότητα από το να επιλέξει τον δρόμο της αυτοακύρωσής της. Μόνον ο αυτοπεριορισμός των ανθρώπινων κοινοτήτων και το φρονείν των ανθρώπων μπορεί να προσφέρει στον άνθρωπο την ελευθερία να γνωρίζει ότι όλα μπορεί να τα κάνει και ταυτόχρονα να γνωρίζει ότι δεν πρέπει να τα κάνει όλα.

1. Κορνήλιος Καστοριάδης: Χώροι του ανθρώπου. Εκδ. Υψιλον/βιβλία, 1995, σ.203
2. Αντρέ Μπονάρ: Ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός /2. Από την Αντιγόνη στον Σωκράτη, Εκδ.Ιστορική βιβλιοθήκη θεμέλιο, 1991, σ.37
3. Jan Kott : Θεοφαγία. Εκδ. Εξάντας-Νήματα, 1976, σ. 242
4. Κορνήλιος Καστοριάδης: Χώροι του ανθρώπου. Εκδ. Υψιλον/βιβλία, 1995, σ.205
5. Σοφοκλής: Αντιγόνη, Αρχαίο Ελληνικό θέατρο, Εκδ.Επικαιρότητα, σ. 146
6. Οδυσσέας Ελύτης: "Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας", Εκδ. ΙΚΑΡΟΣ, 1982, σ.16
7. Κώστας Θέμελης: Πορτραίτο ενός πρίγκιπα: Δύο συνομιλίες με το Γιώργο Χειμωνά. Εκδ. ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2000, σ.52-53
8. Αντρέ Μπονάρ: Ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός /2. Από την Αντιγόνη στον Σωκράτη, Εκδ. Ιστορική Βιβλιοθήκη Θεμέλιο, 1991, σ.116
9. C . M . Bowra . Οι τραγωδίες του Σοφοκλή. Εκδ. ΚΩΔΙΚΑΣ, 1990, σ.134
10. Γιώργος Χειμωνάς: Σημειώσεις για την τραγωδία, στο βιβλίο "Ποιόν φοβάται η Βιρτζίνια Γουλφ", Εκδ. Καστανιώτη, 1995, σ. 131-132
11. Γιώργος Σεφέρης: Ποιήματα Εκδ. ΙΚΑΡΟΣ, 1985, σ.14
12. Γιώργος Οικονόμου: Δημοκρατία, φιλοσοφία και τραγωδία κατά τον Κ. Καστοριάδη, Νεα Κοινωνιολογία, Φθινόπωρο 2000, 31, σ.32
13. Κορνήλιος Καστοριάδης: Χώροι του ανθρώπου. Εκδ. Υψιλον/βιβλία, 1995, σ.199

* Βέβαια η υπεράσπιση των ανθρώπινων νόμων από τον Κρέοντα και των θεϊκών από την Αντιγόνη, μπορούν να ειδωθούν και από τη σκοπιά ότι ο ενταφιασμός των νεκρών για τους Έλληνες είναι επίσης ανθρώπινος νόμος, όπως ακριβώς και η υπεράσπιση της χώρας είναι επίσης θείος νόμος1