Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί, το περιεχόμενο της γνώσης και το ζήτημα των ορίων

1. Τι είναι η γενετική τροποποίηση των φυτών και σε τι αποσκοπεί:

Η γενετική μηχανική, σε αντίθεση με τη παραδοσιακή βελτίωση, η οποία διασταυρώνει άτομα του ίδιου είδους ή συγγενικών ειδών, εξάγει επιλεγμένα γονίδια από ένα οργανισμό (από φυτά, ζώα, μικρόβια ή ιούς) και τα εισάγει σε εντελώς διαφορετικούς οργανισμούς με σκοπό να εμφανίσουν νέα χαρακτηριστικά. Σκοπός είναι να δημιουργηθούν νέα φυτά τα οποία δεν θα προσβάλλονται από ασθένειες, θα αναπτύσσονται σε συνθήκες ξηρασίας και σε αλμυρά εδάφη, θα χρειάζονται λίγο νερό, και θα παράγουν προϊόντα που θα ελαττώνουν τις διαδικασίες της μεταποίησης.

Παρατηρήσεις:

1. Για την διείσδυση και την προώθηση των ξένων γονιδίων χρησιμοποιούνται συνήθως ιοί καθώς και γονίδια αντοχής σε αντιβιοτικά τα οποία λειτουργούν ως γονίδια σήμανσης.

2. Τα εισαγόμενα γονίδια είναι παρόντα σε κάθε κύτταρο του φυτού.

3. Παρόλο που η απομόνωση των επιθυμητών γονιδίων είναι μια ακριβής διαδικασία, η θέση της ενσωμάτωσης στο DNA του τροποποιημένου φυτού είναι τυχαία.

Να σημειώσουμε ότι η διαδικασία αυτή είναι εξαιρετικά επισφαλής για δύο κυρίως λόγους:

Α) Παρόλο που με την ολοκλήρωση του προγράμματος της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος και στη συνέχεια των γονιδίων όλων των εμβίων όντων θα μπορέσουμε σε λίγα χρόνια να μάθουμε την ακριβή θέση, ίσως και τα προϊόντα έκφρασης ορισμένων γονιδίων, στην πραγματικότητα θα αγνοούμε για πολλά χρόνια ακόμη τον τρόπο λειτουργίας του συνολικού γονιδιώματος.

Έτσι στην τεχνολογία του ανασυνδυασμένου DNA υπάρχει η εξής αντίφαση. Ενώ κατέχουμε την τεχνογνωσία για την απομόνωση, αναπαραγωγή και ανασυνδυασμό τμημάτων των νουκλεϊνικων οξέων σε διάφορους γονοτύπους, οι γνώσεις μας όχι μόνον για τον τρόπο λειτουργίας των μεμονωμένων γονιδίων, αλλά και για τη συνολική άλληλορύθμιση του γονιδιώματος με το κυτταρικό και το ευρύτερο περιβάλλον είναι εξαιρετικά ατελείς. Στο σημείο αυτό είναι χαρακτηριστικη η δήλωση του Richard Lewontin καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ο οποίος λέει: " Διαθέτουμε μία τόσο περιορισμένη γνώση και κατανόηση του πώς ένας οργανισμός αναπτύσσεται από το DNA του, που θα μου προκαλούσε έκπληξη εάν δεν έχουμε απανωτά σφάλματα".

Β) Τα γονίδια ενός κυττάρου, δεν λειτουργούν με ανεξάρτητο τρόπο το ένα από το άλλο. Η λειτουργία ενός εκάστου επηρεάζεται τόσο από τη προηγούμενη δραστηριότητα των υπολοίπων γονιδίων, όσο και από περιβαλλοντικές επιδράσεις. Έτσι η εισαγωγή ενός ξένου γονιδίου στο γονιδίωμα ενός οργανισμού, ενδέχεται να επηρεάσει την λειτουργία των άλλων γονιδίων και να παραχθούν προϊόντα σε λάθος ποσότητα, σε λάθος χρόνο και σε λάθος ιστούς του οργανισμού. Μ' άλλα λόγια θα μπορούσε ένα προηγουμένως ωφέλιμο φυτό, να αποκτήσει μετά την γενετική τροποποίησή του, αλλεργιογόνες και τοξικές ιδιότητες για την υγεία των ανθρώπων και των ζώων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαταραχής είναι το εξής: Το 1989 τρυπτοφάνη που παράχθηκε από γενετικά τροποποιημένα μικρόβια, προκάλεσε το θάνατο 39 ατόμων στις ΗΠΑ και μόνιμη ανικανότητα εργασίας σε 1540 άτομα εξαιτίας του συνδρόμου ηωσινοφιλίας- μυαλγίας. Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί εδώ είναι το ότι οι άνθρωποι πέθαναν ή αρρώστησαν, όχι εξαιτίας της γενετικά τροποποιημένης τρυπτοφάνης, αλλά εξαιτίας της παραγωγής τοξικών προϊόντων από τα γονίδια του μικροβίου στο οποίο ενσωματώθηκε το ξένο γονίδιο της τρυπτοφάνης. Αυτή η εισαγωγή διατάραξε το σύνολο της λειτουργίας του μικροβίου, με αποτέλεσμα την δημιουργία των τοξικών προϊόντων.

Ίσως εδώ πρέπει να τονισθεί ότι η «βελτίωση» του DNA ή ακόμη και ο επαναπρογραμματισμός του, γίνεται από τους ειδικούς επιστήμονες πάνω σε κάτι που είναι περιουσία όλης της ανθρωπότητας. Ανάμεσα λοιπόν στα ερωτήματα που συνδέονται με όλες αυτές τις εξελίξεις, με προεξάρχουσα την επέμβαση στο γενετικό υλικό, αυτά που χρήζουν απάντησης είναι:

1) Ποιος από τους πρωταγωνιστές της σύγχρονης βιολογικής έρευνας ξέρει πραγματικά που θέλει να πάει, όχι από την άποψη της καθαρής γνώσης, αλλά ως προς τον τύπο της κοινωνίας που θα επιθυμούσε, και ως προς τους δρόμους που οδηγούν σ'αυτόν τον τύπο; Γιατί είναι προφανές ότι η ικανότητα πρόβλεψης των εφαρμογών της βιολογικής αλλά και της κάθε έρευνας, είναι εξαιρετικά μικρή, τη στιγμή που το κάθε ερευνητικό προϊόν συμπεριφέρεται σαν σκυτάλη που παραλαμβάνεται από άλλους επιστήμονες για να προχωρήσει λίγο πιο μακριά, σε μια σκυταλοδρομία πλανητικών διαστάσεων, χωρίς ποτέ να μπορεί κανείς να διακρίνει το νήμα του τερματισμού και τα όρια της ανθρώπινης πόλης που θα βρίσκεται πίσω από αυτό το νήμα.

2) Πόσο ενημερωμένοι είναι οι πολίτες όχι μόνον για τα οφέλη της νέας τεχνολογίας, αλλά και για τις επιπτώσεις στο σύνολο της ζωής τους, στο σύνολο της έμβιας ύλης πάνω στον πλανήτη, στην οικονομία και στις ανθρώπινες κοινότητες ;

3) Ποιος θα αποφασίζει για την κατεύθυνση της ιατρικής και βιολογικής έρευνας; Οι ενημερωμένοι πολίτες, οι ειδικοί, ή οι εταιρείες βιοτεχνολογίας; Στο ερώτημα αυτό, η απάντηση του Κορνήλιου Καστοριάδη είναι ότι «Δεν έχουμε ανάγκη από μερικούς σοφούς. Έχουμε ανάγκη να αποκτήσουν και να ασκήσουν τη φρόνηση όλοι οι άνθρωποι και αυτό με τη σειρά του απαιτεί ένα ριζικό ανασχηματισμό της κοινωνίας ως κοινωνίας πολιτικής, που θα εγκαθίδρυε, όχι μόνο την τυπική συμμετοχή, αλλά το πάθος όλων για τα κοινά, για τη μοίρα της κοινωνίας και για τη μοίρα του θαυμάσιου αυτού πλανήτη, πάνω στον οποίο γεννηθήκαμε»

Εκείνο που είναι πάντως βέβαιο είναι ότι η κοινωνία δεν μπορεί να εκχωρήσει την εξέλιξή της στους ειδικούς, γιατί είναι γνωστό ότι η επιστημονική παιδεία δεν προφυλάσσει ούτε από φανατισμούς πολιτικούς ή εθνικούς (όπως αποδείχτηκε στην διάρκεια των δύο Παγκοσμίων πολέμων), ούτε αποτελεί εγγύηση ότι οι ειδικοί μπορούν να λειτουργήσουν εξ ονόματος όλης της Κοινότητας. Ούτε όμως μπορεί να αποσπαστεί ο ηθικός προβληματισμός από τους βιοεπιστήμονες και να μεταφερθεί σε άλλους επιστήμονες των κοινωνικών επιστημών, καθιστώντας τους πρώτους ανεύθυνους των πράξεών τους. Ο προβληματισμός, η κριτική και οι αποφάσεις πρέπει να είναι μέλημα όλων των πολιτών. Γιαυτό είναι περισσότερο αναγκαίο από ποτέ η ουσιαστική ενημέρωση και η συμμετοχή τους, η αξίωση για δημοκρατικοποίηση στη λήψη αποφάσεων πάνω σε όλα τα επιστημονικά θέματα. Ιδιαίτερα σήμερα που ο άνθρωπος κατέστη το πρώτο προϊόν της εξέλιξης που είναι ικανό να ελέγξει την ίδια την εξέλιξη, ίσως τώρα είναι η εποχή να επιταχύνει το βήμα του για να γνωρίσει και να συμφιλιωθεί με το ατομικό και συλλογικό του Πρόσωπο.

2. Το περιεχόμενο της γνώσης και το ζήτημα των ορίων

Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η επιστημονική γνώση δεν είναι ουδέτερη. Τόσο το περιεχόμενό της, όσο και ο προσανατολισμός της έρευνας καθορίζεται από τις αξίες, τις προτεραιότητες και το τύπο της κοινωνίας που προσβλέπουν οι πολίτες. Πολύ περισσότερο οι εφαρμογές της δεν είναι ούτε οι μόνες δυνατές, ούτε ο χρόνος εμφάνισής τους, ή η έκταση εφαρμογής τους συνιστούν μονόδρομο.

Με την έννοια αυτή δεν μπορεί να αποτελεί μονόδρομο, η συγκεκριμένη έρευνα των βιολογικών επιστημών, με αυτή την εξέλιξη της γενετικής μηχανικής, δηλαδή το μετασχηματισμό της εσώτατης δομής των εμβίων όντων μέσω της αλλαγής του DNA, ούτε και οι εφαρμογές της σύγχρονης βιοτεχνολογίας, δηλαδή ο επανασχε-διασμός, και η "διόρθωση" των ζωντανών οργανισμών, η κλωνοποίηση της ζωής, η αλλαγή της βιόσφαιρας και η δημιουργία νέων φυτών και ζώων για την "κατάκτηση" της φύσης. Η αντίληψη για την ουδετερότητα και για το αναπόφευκτο αυτής της διαδικασίας θα αποδέχονταν ότι η γενετική, όπως και κάθε επιστήμη, επιτελείται ερήμην των ανθρώπων και των κοινωνιών, ερήμην των αξιακών τους αναφορών, των προτεραιοτήτων, της χρηματοδότησης και εν τέλει της ίδιας τους της ζωής.

Με την έννοια αυτή η ε ίναι σίγουρο ότι με μια άλλη κοινωνική οργάνωση, προτεραιότητες και τύπο κοινωνίας ως ζητούμενο, η κατεύθυνση, αλλά και το περιεχόμενο της γενετικής επιστήμης και βιοτεχνολογίας θα ήταν ίσως εντελώς διαφορετικό . Σ ε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι δεν θα αυτονομούνται από τη φύση, αλλά θα αισθάνονται ότι αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου συνόλου και θα πορεύονται με συνθήκες παραγωγής και κατανάλωσης βιώσιμης ανάπτυξης, η γενετική θα έχει έναν άλλο ρόλο, τέτοιο που θα της επιτρέπει να διερευνά:

• Τη σχέση του γενετικού υλικού με το περιβάλλον, δηλαδή τη σχέση της γενετικής σύστασης και των γενετικών προδιαθέσεων των οργανισμών με τις τοξικές ουσίες του περιβάλλοντος

• Τη σχέση ανάμεσα στις γενετικές μεταλλάξεις και τις περιβαλλοντικές αλλαγές

• Την προληπτική προστασία των οικοσυστημάτων

• Την ολοκληρωμένη διαχείριση των βλαπτικών παραγόντων

• Την προώθηση εν τέλει της οικολογικής γεωργίας και την προληπτική ιατρική

Με βάση αυτές τις αρχές εάν θα θέλαμε να προσεγγίσουμε την έννοια της προόδου θα λέγαμε ότι πρόοδος γενικά, αλλά και στον τομέα της Γενετικής μηχανικής ίσως να είναι ο καθορισμός των ορίων με επιστημονικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά κριτήρια που εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητα στον πλανήτη. Όπου ανάμεσα στους πολίτες θα κυριαρχεί η έννοια της μετρημένης απόρριψης και της, υπό όρους, αποδοχής των νέων τεχνολογιών. Τότε ο αυτοπεριορισμός των ατόμων και των κοινωνιών θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν την Ισορροπία και το Μέτρο με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου.